Nhà sàn Tây Bắc: đặc điểm, chức năng và kiến trúc đặc trưng

Kiến trúc nhà sàn Tây Bắc là một trong những đặc trưng văn hóa tiêu biểu của đồng bào các dân tộc Tày, Mường, Thái… Mặc dù xã hội ngày càng phát triển, nhưng vẻ đẹp và bản sắc độc đáo với lối kiến trúc đặc trưng này vẫn được người dân lưu giữ. Hãy cùng Tre Trúc Thái Dương tìm hiểu về đặc điểm, chức năng và kiến trúc của nhà sàn Tây Bắc qua bài viết dưới đây nhé!

Nhà sàn tây bắc là kiểu nhà như thế nào?

Đặc điểm chung

Từ xa xưa, kiến trúc nhà sàn dân tộc Tày, Thái, Mường… không chỉ đơn thuần là nơi để che nắng hay che mưa hàng ngày, mà ngôi nhà còn là nơi bảo vệ con người tránh được sự tấn công của thú giữ trên rừng.

Nhà sàn Tây Bắc được dựng trên các cột bằng gỗ quý đặt trên mặt đất hoặc trên mặt nước. Kiến trúc nhà sàn chủ yếu được xây dựng chủ yếu bằng các vật liệu tự nhiên của núi rừng như: gỗ, lá cọ lợp mái, tre, nứa…

Mỗi dân tộc đều có những đặc điểm xây dựng riêng về kiến trúc, hoa văn hay kiểu cách thiết kế. Tuy nhiên, các nhà sàn đều có đặc điểm chung là có kích thước lớn và rất cao. Ngôi nhà được dựng trên những cột gỗ lớn và sử dụng 8 cây to, thẳng và khỏe để làm cột. Mái nhà được lợp bằng lá gianh hoặc lá cọ. 

Các công trình kiến ​​trúc nhà sàn thông thường vẫn sử dụng gỗ, do ưu điểm và nguồn cung cấp gỗ tự nhiên dồi dào. Nó bền đẹp cho thời gian sử dụng lâu dài, gỗ càng sử dụng lâu thì màu sắc càng tự nhiên.

Tiểu cảnh quanh nhà sàn Tây Bắc là những chậu cây cảnh hoặc vườn cây mang tới một không gian mát mẻ và trong lành. Có thể thấy, đây là những công trình độc đáo mang vẻ đẹp truyền thống, giá trị văn hóa của con người dân tộc Tây Bắc cho tới nay. 

Chức năng

Ngoài chức năng để dân cư sinh sống và bảo vệ con người khỏi những thú dữ ở trong rừng thì nhà sàn còn có một số chức năng sau:

• Nhà sàn là nơi thực hành các phong tục, nghi lễ, là nơi đón tiếp khách và tổ chức các sự kiện quan trọng của làng. Ngoài ra, các trưởng họ, trường làng có thể tới đây để trao đổi và bàn bạc với nhau về việc nước việc làng.
• Nhà sàn còn là nơi diễn ra các nghi thức cầu may, thờ cúng, nơi các nghệ nhân trong làng có thể truyền lại giá trị về văn hóa bản sắc dân tộc mình cho thế hệ sau. Truyền tải nét đẹp và duy trì các nghi lễ truyền thống của đất nước mình. Nhưng bên cạnh đó, với sự phát triển các dân tộc vùng núi Tây Bắc cũng đã hòa nhập với thiết kế hiện đại, khắc phục những thiết kế lỗi thời xa xưa, nhưng không làm mất đi vẻ đẹp bản sắc dân tộc. 
• Ngoài ra, nhà sàn cao còn là nơi lưu giữ các nghề thủ công truyền thống như cồng, chiêng, trống, vật tế…

Kiến trúc đặc trưng

Tuy cuộc sống ngày càng phát triển, nhưng ở những vùng núi Tây Bắc họ vẫn giữ và xây dựng nhà sàn, trở thành một đẹp và trào lưu nhà ở phổ biến ở đây. Việc cư trú trên nhà sàn cũng được xem như một di sản văn hóa truyền thống của Việt Nam.

Nhà sàn Tây Bắc được làm từ những vật liệu tự nhiên, thô sơ trong rừng sâu và trở thành những kiểu nhà ở phổ biến của dân tộc miền Tây Bắc. Được xây dựng thành những cột trụ vững chắc trên mặt đất hoặc là nước. Để tránh thú dữ trong rừng sâu, người dân thường xây dựng nhà sàn cao hơn các loại nhà mái ngói thông thường.

Tuy nhiên, mô hình này dù không được xây dựng theo tiêu chuẩn nào bởi mỗi dân tộc lại có một thiết kế khác nhau tùy theo điều kiện sống của từng vùng. Nguyên vật liệu chủ yếu để làm nhà ở là bằng gỗ, nứa, tre, vầu,…

Phân loại nhà sàn Tây Bắc

Nhà sàn dân tộc Mường

Đặc điểm

Bao quanh những ngôi nhà sàn là bạt ngàn cây xanh của núi rừng Tây Bắc. Ngôi nhà được xây dựng trên một sườn đồi và trên sườn núi. Đây là phong tục của người Mường khi chọn nơi làm nhà theo tiêu chuẩn cả thế, hướng tụ linh khí của trời đất và vạn vật xung quanh để mang lại may mắn và sức khỏe cho mọi người sống trong nhà.

Người Mường chọn hướng nhà cẩn thận, bởi họ tin rằng xây nhà đúng hướng sẽ mang lại may mắn cho gia đình. Theo quan niệm của người Mường, làm nhà không nên làm nhà ngược hướng với những ngọn đồi.

Cách bài trí không gian sống của người Mường cũng rất đặc biệt. Một ngôi nhà sàn sẽ có cầu thang lẻ, bởi theo quan niệm của người Mường, không dùng số chắn để thiết kế bậc cầu thang vì đây là điều kiêng kỵ và không đem lại nhiều may mắn.

Nhà sàn dân tộc Mường thường sử dụng gỗ quý, tre nứa,… trong rừng tự nhiên để xây dựng.

Chức năng

Nhà sàn của người Mường thường được chia thành ba khu vực, mỗi khu vực sẽ có chức năng riêng. 

• Phần trên là gác dùng để tích trữ lương thực cùng với đồ dùng gia đình.
• Phần sàn là nơi ở sinh hoạt và nghỉ ngơi. 
• Phần dưới sàn làm công cụ sản xuất, nhốt gia súc và gia cầm. Bạn có thể thay đổi cách trang trí và bố trí đồ vật tùy từng nhà, nhưng cấu trúc cơ bản của nhà sàn đều có 3 phần như trên.

Kiến trúc

Nhà sàn dân tộc Mường có rất nhiều cửa sổ nên luôn ấm về mùa đông và mát mẻ, thông thoáng vào mùa hè. Nhà sàn thường làm cột bằng gỗ và xà thường là loại cây tốt hàng trăm năm không mục nát như gỗ lim xanh, lái… 

Những chiếc cột được dựng lên đầu tiên được gọi là cột thiêng và là nơi đặt bàn thờ tổ tiên ngay sau cây cột, nên cột chính bao giờ cũng được dựng trước.

Cầu thang gỗ hình chữ nhật thường là những thân cây tròn được khoét thành bậc cầu thang là số lẻ 3, 5, 7, 9 bậc tùy theo chiều cao của ngôi nhà. Tín ngưỡng của người Mường coi số lẻ là con số may mắn.

Nhà sàn của người Mường có hai cầu thang, cầu thang chính ở bên phải và cầu thang thứ hai ở bên trái. Cầu thang chính dành cho khách đến thăm nhà, hoặc các sự kiện quan trọng của gia đình như đám ma, đám cưới,…

Bếp được coi là linh hồn của nhà sàn người Mường, không chỉ là nơi chuẩn bị bữa ăn, mà còn là nơi diễn ra các hoạt động chính của gia đình và cộng đồng. Nhà bếp chính nằm bên trong gian dưới của nhà sàn, có cửa sổ và gần vại nước. 

Gian khách còn có bếp phụ chỉ dùng để đun, sấy và đun nước nóng pha trà. Ở gian bếp chính ở gian trong, người ta làm những giá đỡ cao, chắc chắn để phơi lương thực, thực phẩm như ngô, gạo, thịt trâu, bò… phục vụ cuộc sống ăn uống hàng ngày.

Nhà sàn dân tộc Thái

Đặc điểm

Từ xa xưa, quan niệm của người Thái là tạo ra một ngôi nhà an toàn, có thể chống chọi với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt. Chính vì vậy mà những ngôi nhà sàn truyền thống đã ra đời cùng con người hàng nghìn năm và giúp họ tồn tại và phát triển. 

Để làm được những ngôi nhà sàn, người Thái phải chọn loại gỗ tốt làm khung nhà và mái tranh. Nhà sàn thường cách mặt đất khoảng 2 mét, sàn được lát bằng cây bương, nguyên liệu tre hoặc gỗ. 

Điều đặc biệt của một ngôi nhà sàn truyền thống là nó không sử dụng những mảnh sắt nhỏ trong thiết kế xây dựng, mặc dù nó bao gồm các loại gỗ và cây có dóng… Tất cả là hệ thống buộc, chằng đều rất công phu và cầu kỳ bằng những thanh tre, giàn mây đan bằng vỏ cây quý trong rừng. 

Tuy đơn sơ, mộc mạc nhưng ngôi nhà sàn rất chắc chắn, bền bỉ, chống chọi được mưa rừng quanh năm, gió núi và khí hậu ẩm ướt. Có ngôi nhà tồn tại lên tới hàng trăm năm tuổi.

Chức năng

Cấu trúc phổ biến của một ngôi nhà truyền thống của người Thái là ba hoặc năm gian. Không gian trong nhà được ngầm phân chia theo giới, hay chức vụ của chủ nhân (khách). 

• Đối với một ngôi nhà năm gian, gian chính là hai gian lớn nhất (phòng khách và phòng thờ). Phòng khách là không gian ngay khi bạn đi lên cầu thang và bước vào nhà. Đây cũng là khu vực dành cho nam giới, thường được tiếp đón các vị khách. Trong hai không gian này, phụ nữ hiếm khi ở lại lâu. 
• Gian nhà chính là phòng ngủ của hai vợ chồng và các con. Ngoài ra, còn có một gian bếp và thêm không gian để đặt đường ống nước, thiết bị và tủ. 
• Từ ngăn thứ 3, diện tích không gian hẹp hơn và phân biệt rõ ràng theo giới tính. Đây là khu vực có phụ nữ sinh sống. Đây cũng là nơi người Thái thường cất các loại nông sản như lúa, ngô dự trữ trên tầng gác phía trên bếp lửa sau khi thu hoạch. 
• Phần gầm sàn dưới nhà thường là nơi nhốt gia súc.

Kiến trúc

Người Thái là một trong 54 dân tộc của Việt Nam, sinh sống chủ yếu ở các vùng núi cao. Các cộng đồng người Thái cũng có khả năng sống trong các ngôi làng trên cao trong các thung lũng cao nguyên đá. Dân tộc Thái sống trên các đồi núi cao, khô ráo, tạo nên nếp sống đặc trưng của mình.

Người Thái sinh sống trên núi cao tạo nên một kiểu kiến ​​trúc nhà lầu cao rất độc đáo. Ngôi nhà trên tầng cao thoáng mát, mộc mạc nhưng mỗi khi quây quần bên nhau lại cảm nhận được sự ấm cúng của gia đình.

Nhà sàn truyền thống là dạng nhà sàn cao, bằng gỗ, lợp tranh, 5-7 gian, cao khoảng 1,3-2,4m. Nhà có hai cầu thang, một cầu thang dành cho nam (7 bậc), dành cho nữ (9 bậc). Ngôi nhà có các chi tiết đặc trưng và tinh tế như đường Khau cút, hoa văn làm bằng tay và cửa sổ. 

Những ngôi nhà sàn dân tộc Thái đen có mái khum khum tạo hình toàn bộ ngôi nhà giống như những con rùa. Ngược lại với người Thái trắng thì nhà sàn có những mái phẳng. 

Nhận thấy sự phát triển và những thay đổi của cuộc sống và môi trường xung quanh, người Thái dần đã hình thành lối sống và xây dựng kiểu nhà ở giống như các dân tộc khác như Kinh, Mường. Nhưng một phần nào đó, họ vẫn giữ được nét mộc mạc và đậm bản sắc của dân tộc mình qua những ngôi nhà sàn truyền thống. 

Nhà sàn dân tộc Tày

Đặc điểm

Rong ruổi khắp các tỉnh phía Tây Bắc, ta bắt gặp rất nhiều ngôi nhà sàn dân tộc Tày cũ ​​kỹ nhưng vẫn đứng vững. Có những ngôi nhà sàn được người dân thiết kế và ở từ rất lâu khoảng vài chục năm. 

Người dân cần chuẩn bị đầy đủ vật liệu trong tự nhiên phù hợp để thiết kế nhà sàn như: gỗ, lá cọ, ván… Bà con cần phải leo lên những ngọn núi cao sâu trong rừng và tìm kiếm những cây lâu năm tốt tươi. 

Tất cả ngôi nhà sàn đều được lợp bằng lá cọ, đây có lẽ là đặc điểm nổi bật của nhà sàn Tây Bắc. Mái lợp lá cọ khiến ngôi nhà trở nên mát mẻ và duyên dáng hơn, đậm sắc văn hóa dân tộc Tày. Mỗi ngôi nhà trên tầng cao cần hơn 1000 lá cọ để lợp mái.

Nhà sàn dân tộc Tày có đặc điểm riêng khác với kiến trúc của người Mường và Thái là chỉ có một chiếc cầu thang chung để đi lên xuống nhà. Đi hết tháng là cửa nhà, vào sâu trong nhà có các gian sinh hoạt, nấu nướng, sinh hoạt. Chính vì thế mà các vật liệu làm nhà đều được quay ngọn về phía cửa chính. Đặc điểm này cũng rất độc đáo trong văn hóa làm nhà sàn của người Tày.

Chức năng

Thông thường, nhà sàn người Tày sẽ được thiết kế với diện tích rất lớn và được bố trí thành nhiều gian nhà. Hầu hết các gian đều sẽ đảm nhiệm một chức năng riêng. 

• Bàn thờ được đặt ở gian giữa trong nhà, nơi đây là nơi linh thiêng của gia đình, thờ cúng ông bà tổ tiên và cầu mong sự phù hộ cho con cháu ấm no, bình an. 
• Các ngăn phụ dùng để ở, để đồ,… 

Được phân chia khu vực nhưng không có tường bao che chắn, nhà sàn người Tày là một không gian mở, kể cả là phòng ngủ.

Kiến trúc

Nhà sàn dân tộc Tày thường tồn tại 4 kiểu khác nhau:

• Nhà Quan Ma: Loại nhà sàn thường có bốn gian với các cột trụ cắm sâu xuống đất, được thay đổi từ kiểu nhà lều để bảo vệ người và vật nuôi khỏi động vật hoang dã. 
• Nhà Lều: Là kiểu nhà đơn giản và thô sơ nhất của người Tày.
• Nhà Cai Tư: Một dạng biến thể của nhà Quan Ma, thường có 5 gian (3 gian chính và 2 gian bên trái). Cột nhà Cai Tư được đỡ bằng đá.
• Nhà Con Thong: Kiểu nhà sàn phổ biến nhất của người Tày hiện nay. Nhà Con Thong có những đặc điểm nổi bật so với các loại hình nhà ở khác. Sử dụng 8 cột gỗ chính và 16 cột quân, nên có diện tích sử dụng lớn hơn nhiều so với nhà Cai Tư. Về thiết kế, nhà Con Thong có thêm hành lang chạy dọc theo tầng khiến ngôi nhà bên cạnh thêm chắc chắn, nhưng vẫn mang tính hình khối và thẩm mỹ cao.

Vật liệu làm nhà thường dùng trong kiến ​​trúc nhà ở của người Tày được lựa chọn rất kỹ lưỡng. Từ cột nhà, ván, sàn nhà, cây cọ… người Tày cần phải trải qua quá trình khảo sát kỹ lưỡng, đi khắp rừng sâu, núi cao mới tìm được loại gỗ tốt về lâu dài để làm nhà sàn.

Xem thêm: Nhà sàn Tây Nguyên có đặc điểm gì khác biệt so với nhà sàn Tây Bắc.

Lời kết

Trên đây là những đặc điểm, chức năng và kiến trúc của nhà sàn Tây Bắc nói chung và những kiểu nhà sàn dân tộc Mường, Thái, Tày nói riêng. Hy vọng rằng qua bài viết này, Tre Trúc Thái Dương đã giúp bạn hiểu hơn về những kiểu nhà sàn phổ biến và đậm nét văn hóa truyền thống của các dân tộc vùng núi Tây Bắc. 

Nếu khách hàng có nhu cầu tìm hiểu rõ hơn về kiến trúc nhà sàn Tây Bắc truyền thống này cùng các vật liệu tốt nhất để làm nhà sàn, hãy liên hệ với Tre Trúc Thái Dương để được tư vấn chi tiết nhất nhé!